Kalsiyum karbür (kısaca karpit), kalsiyum ve karbon atomlarından oluşan bir moleküldür (CaC2). Taş görünümünde olan karpit asetilen gazı üretiminde, çelik üretiminde ve bazı meyvelerin olgunlaştırma işlemlerinde kullanılmaktadır (Olgunlaştırma işlemlerinde karpit kullanımı çoğu ülkede yasaklanmıştır). Bu makalemde karpit'in aydınlatma aracı olarak nasıl kullanıldığından bahsetmek istiyorum.

Karpit su ile hızlı bir reaksiyon vererek asetileni oluşturur. Asetilen oldukça yanıcı bir gazdır ve endüstride oksijen ile karıştırılarak kaynak işlemlerinde kullanılır.

1900'lu yılların başlarında karpitin kolay şekilde üretilmeye başlanmasıyla karpit lambaları geliştirildi. Bu lambalar evlerde, bisikletlerde, arabalarda ve madencilikte geniş bir kullanım alanı bulmuştur.

Her ne ne kadar farklı alanlarda kullanılsa da bütün karpit lambaları aynı mantık ile çalışmaktadır. Lambalar iki kısımdan oluşur. Alt kısma katı halde karpit, üst kısma su konur. Su üst hazneden damlayarak alt hazneye ulaşır. Bu sayede asetilen gazı oluşur. Oluşan gaz bir boru yardımı ile lambanın ucuna gönderilir. Gazın yakılmasıyla ışık elde edilir. Ayrıca lambalarda suyun damlama hızını ayarlayan bir de vana bulunmaktadır. Bu vana sayesinde oluşan asetilen gazının miktarı ayarlanarak ışık şiddeti artırılıp azaltılabilir.

Aşağıdaki videoda evlerde kullanılan bir karpit lambasını ve çalışmasını görebilirsiniz.

Karpit lambaları özellikle madencilik alanında fazla şekilde kullanılmıştır. Karpit lambalarından önce madenlerde meşaleler, büyük mumlar ve daha sonra da yağ lambaları kullanılmaktaydı. Mumlar aydınlatma için yetersiz, yağ lambaları da oldukça fazla duman ve karbon monoksit açığa çıkartmaktaydı. Bu durum yeraltındaki değerli oksijenin hızlıca tükenmesine ve işçilerin duman yüzünden verimli çalışamamasına neden olmaktaydı.

Karpit lambaları ise yanma sonucunda duman çıkartmıyor, ışık miktarı ayarlanabiliyor ve fazla oksijen tüketmiyordu. Bu nedenle madencilikte karpit lambaları yağ lambalarının yerini almıştır.

Her ne kadar karpit lambaları büyük avantajlara sahip gibi gözükse de çıplak aleve sahip olması kömür madenlerinde grizu patlamalarına neden olabiliyordu. Grizu patlaması kömürün oluşumu sırasında kömürle beraber oluşan metan gazı nedeniyle olmaktadır. Kömürün çıkarılmasıyla metan gazı da ortama karışır ve açığa çıkan metan gazı havadaki oksijen ile karışırsa patlama meydana gelebilir. Metan gazı ortamda %5-%16 arasında olduğu zaman patlama kendiliğinden oluşurken %5-%6 oranında ise çıplak bir alev patlamaya neden olmaktadır. Bu nedenle karpit lambalarının madenlerde kullanımı fazla sürmemiş, yerini daha güvenli ve daha uzun süre ışık verebilen elektrikli lambalara bırakmıştır.

Ekstra Bilgi : 1800'lü yıllarda grizu patlamalarında can kaybını en aza indirmek ve madeni güvenli hale getirmek için bir kişi korunaklı şekilde giyinerek madene iner ve çıplak alev ile etrafı kolaçan ederdi. Bu kişi uzun bir çubuğa bağlı mum ile tünelleri gezer ve tünellerin tavanlarına çıplak ateşi yaklaştırırdı (Metan gazı havadan daha hafif bir gaz olduğu için tünellerin tavan kısımlarında birikir). Eğer metan gazı çalışma yerlerinde birikmiş ise alev alır, bazen büyük bazen de küçük oranda bir patlama gerçekleşirdi. Böylece biriken metan gazı ortamdan uzaklaştırılırdı. Hayatını tehlikeye atan bu kişiye İngilizce "günahlarının bedelini ödeyen" anlamına gelen "The Penitent" adı verilmiştir.